भारत भूमीची परंपरानुरूप सांस्कृतीक जडणघडण अत्यंत गौरवशाली आहे. देवालये , राजे-राजवाडे व त्यांची संस्थाने, श्रद्धास्थाने, ग्रामदेवतांची देवस्थाने, यांचा प्रामुख्याने विचार करता त्या त्या भागातील पर्यावरणाचा विचार करून पारंपरिक कलाविष्काराने सुंदर नटलेली मंदिरे ही भारत भूमीची विशेष ओळख आहे. अंतराअंतरावर बदलणारी बोली भाषा पर्यावरणाला साजेशी वेशभूषा, तेथील निसर्गानुरूप कलाकुसर, पारंपारिक नृत्य-गाणी यांचा सुरेख संगम म्हणजे भारत आणि त्यामधील आपले राज्य म्हणजे महाराष्ट्र . महाराष्ट्राचा इतिहास हा सा-या जगाला भुरळ पाडणारा असा मौलिक नजराणा . महाराष्ट्रामध्ये भक्ती, परंपरा आणि त्यावर आधारलेली समता यांचा सुरेख संगम दिसून येतो .
महाराष्ट्रामध्ये देवालयांचा विचार केल्यास थोड्या अंतरावर ग्रामदेवतांच्या वास दिसून येतो, अशाच काही शक्तीदेवता की, ज्यांच्या समोर आपण नतमस्तक होतो त्यामध्ये आमचे तीन गांव म्हणजेच शिरगाव-कुंभार्ली-पोफळी चे सुखाई-वरदायीनी-महाकालीचे देवस्थान. हा पूर्ण परिसरच महाकालीचे स्थान म्हणून प्रसिद्ध आहे. त्याचबरोबर या परिसरात सह्याद्रीच्या पर्वत रांगांमध्ये महाकालीची काही विश्रांती स्थाने प्रसिद्ध आहेत. त्यामध्ये सोनपात्रा कुंभार्ली घाटामध्ये एका वळणावर एक छोटेसे मंदिर आहे. त्याच डोंगररांगांमध्ये (कोयना प्रकल्पाचे प्रतिबंधित क्षेत्र) एक महाकालीचे स्थान आहे. त्या भागाला पंखागार्ड असे म्हणतात. तेथे पोलीसांची सुरक्षा चौकी आहे, तिथे देवींची नित्य पूजाआर्चा, सकाळ-संध्याकाळ आरती हे पोलीस बांधवच करतात. नवरात्रौ उत्सवामध्ये सर्व महाजनकोचे कर्मचारी व पोलीस बांधव मोठा नवरात्रौत्सव साजरा करतात व देवीला बलिदान व गोंधळही घातला जातो. दरवर्षी पोलीस बांधवांतर्फे सत्यनारायणाची महापूजा मांडली जाते.परंतु हा ठिकाण प्रतिबंधित असल्यामुळे सर्वांना तेथे पोहोचता येत नाही. आणखी एक ठिकाण म्हणजे कोंडफणसवणे. या गावातील उंच डोंगरावर असलेले महाकालीचे मंदिर या स्थानाला बनातीलबाय असे संबोधले जाते. आज तिथे सुंदर मंदिराची वास्तु उभी आहे हे ही महाकालीचे विश्रांती स्थान आहे. शिरगाव मध्ये विलोभनीय अशा निसर्गाच्या सानिध्यात पिंडूबाय हे ही एक महाकालीचे रूप विराजमान झालेले आहे. पोफळी मध्येही पवारवाडी या ठिकाणी सुंदर अशा राजस्थानी कलाकुसर नी सजलेल्या वास्थुमध्ये महाकाली-सुखाई-वरदायीनी विराजमान झाल्या आहेत.
अशा या महाकालीच्या वास्तव्याने पावन झालेल्या तीन गांवच्या परिसरामध्ये देवी विसावली ती कुंभार्ली या पावन पूण्य भूमिमध्ये, सह्याद्रीच्या कुशित आणि निसर्ग रम्य परिसरात मंगलौरी कौलांच्या वास्तूत श्री सुखाई-वरदायीनी-महाकाली विराजमान झालेल्या आहेत. तिथे मंदिर दोन वास्तुत विभागले आहे. मुख्य वास्तुमध्ये सुखाई आणि वरदायीनी तसेच शेजारच्या वास्तुमध्ये श्री महाकाली विराजमान झालेली आहे. वरील नमूद केलेली सर्व विश्रांती स्थाने ही प्रतिकात्मक आहेत. त्या त्या ठिकाणी परंपरेनुसार रुपी लावणे व वार्षिक उत्सव साजरी कल जातात. तरी कुंभार्ली हे स्थान शिरगाव-कुंभार्ली-पोफळी या तीन गावचे मुख्य देवस्थान म्हणून प्रसिद्ध आहे. महाकालीने आपले सर्व अधिकार या दोन लहान बहिणींना बहाल केलेले आहेत. म्हणूनच प्रथम दर्शन या दोन बहिणींचे घेतल्यानंतरच महाकालीचे दर्शन घेण्याची परंपरा आहे. भक्तांचे सर्व आरजमाप सुखाई-वरदायीनी देवी समोरच होतात. दगडी सुंदर खांब, त्यावरचे नक्षीकाम , लाकडांवरचे सुंदर नक्षीकाम भक्तांचे लक्ष वेधून घेतात. आजच्या काँक्रीटच्या जमान्यात सुंदर असे कौलारू मंदिराचे सौंदर्य काही औरच दिसते. सुखाई-वरदायीनी मंदिराच्या गाभाऱ्यात प्रवेश करता क्षणी आपल्या डाव्या बाजूला दक्षिणाभिमुख श्री गणेशाची सुंदर मूर्ती मन मोहून टाकते. देवींच्या समोर शिवलिंगाची स्थापना केली आहे. त्या पैकी एक शंकर व दुसरी सोमेश्वर, त्यांच्या समोर नंदी डौलाने विसावलेला पाहावयास मिळतो.
दोन बहिणीचे दर्शन घेतल्यानंतर महाकाली मंदिरात आपण बाजूच्या दरवाज्याने प्रवेश करतो समोर महाकालीचे विलोभनीय रूप (म्हणजे थोडेसे उग्र पण प्रेमळ ) पाहता क्षणी आयुष्यभर संसाराचे ओझे वहाणा-या भक्ताला त्याक्षणी का होईना वेगळ्या भक्तीच्या सुखाची अनुभूती देवून जाते . तो सर्वकाही विसरतो आणि आई जवळ लेकरू जसे समरस होतो तास तो भक्त प्रेम पान्ह्यामध्ये नहाउन निघतो .महाकालीच्या उजव्या बाजूला शेजारी कालभैरवाची मूर्ती विराजमान झालेली आहे .महाकालीच्या मंदिरातील सभागृहात देवीचा शिपाई डौलाने हात जोडून उभा आहे .
सर्व देवतांची मनोभावे ,पूजाअर्चा ,ओटी भरणे,नतमस्तक होणे हे झाल्यानंतर जर कोणाला देवीला साकडे घालावयाचे असल्यास म्हणजे मुख्य मंदिरात सुखाई वरदायीनीच्या चोखांबात गुरुवांकडून देवीला राज लावला जातो . वर्सभर देवीचे कार्यक्रम चालू असतात. तेव्हा तीन गावचे मानकरी आपआपल्या ठरवलेल्या स्थानावर आसनस्थ होतात . म्हणजे प्रत्येक गावचे खांब रूढीपरंपरेने ठरलेले आहेत
तीन भावांनी दीर्घकाळ गुण्यागोविंदाने नांदावे त्यांची एकी आदर्शवत ठरावी अशा पद्धतीने या रत्नागिरी जिल्यातील चिपळूण तालुक्यातील शिरगांव -कुंभार्ली -पोफळी ही तीन गावे एका कुटंबाप्रमाणे नांदत आहेत . बाराव्या शतकाच्या कालखंडापासून शिरगांवकडे मोठ्या भावाची तर कुंभार्ली-पोफळी यांच्याकडे धाकट्या भावाची भूमिका आहे . आमचे हे देवस्थान सुखाई - वरदायिनी महाकाली ही सा-यांना एकत्रित ठेवण्याची ताकद आहे . इथली संस्कृतीही हिंदू-मुस्लीम व सर्व धर्मियांना एकत्र बांधणारी आहे . कारण देवस्थानाचा सैय्यद हे एक मानकरी आहे.तीन गावातील अठरा कोंभाचे मानकरी म्हणजे जवळ जवळ सर्वानाच मानाचे स्थान आहे व ही सर्वाना एकत्रित बाधून ठेवणारी परंपरा आबाधीत चालू आहे
मंदिरच्या सभोवतालचा परिसरही पाहण्यासारखा आहे. मंदिराच्या बाजूची देव रहाटी गर्द हिरव्या जुन्या झाडांनी नटलेली आहे.वर्षाऋतूमध्ये सहयाद्रीच्या डोंगररांगांमध्ये ओसळणारा धबधबा मंदिराच्या मागील बाजूस पहावयास मिळतो . महाकाली मंदिरामागे थोड्या पायऱ्या चढून गेल्यानंतर सुंदर काळ्या पाषानी दगडात बांधलेली विहीर आहे.विहिरीवरच्या पुरातन रहाटाने पाणी काढून ते देवीच्या पूजा चर्चेला वापरले जाते. विहिरीच्या जवळच देवी कालकाईचे स्थान आहे. विहिरीच्या सभोवताली सुंदर फुलझाडांची लागवड करण्यात आलेली आहे व भक्तगणांना विसावण्यासाठी बसण्याचीही व्यवस्था केलेली आहे. त्याच प्रमाणे शेजारी तीन खोल्यांचे भक्तनिवासाची सोय आहे. भक्त गणांची सतत ये-जा व परिसरातील शाळांच्या सहली हे लक्षात घेऊन अलीकडच्या काळामध्ये एक सुंदर असे उद्यान विकसित केले आहे. उद्यानामध्ये खळ-खळ वाहणारा धबधबा, मधोमध सुंदर रंगीत कारंजा, त्याचप्रमाणे सिंह , बगळे,जिराफ,बेडूक अशा प्राण्यांची प्रतिकृती बसवलेली आहेत. लहान मुलांना खेळण्यासाठी खेळणी बसवण्यात आलेली आहेत. वेगवेगळ्या रंगांची कमळे, गुलाब आणि देवाला वाहता येणाऱ्या फुलांच्या फुलझाडांमुळे उद्यान अधिक खुलून दिसते. मंदिरासमोर प्रशस्थ मैदान, मनोरंजनाच्या कार्यक्रमासाठी बांधलेला रंगमंच आणि जातेवेळी प्रदक्षिणा घालून जावे लागते तो लाटेचा खांब एक आत्मविश्वास उराशी बाळगून प्रत्येक भक्त पुन्हा येण्यासाठी मागे वळून नमस्कार करून निघतो. इतर दिवशी देवीची पाषाणीरूपी दिसतात परंतु काही ठराविक सण, कार्यक्रमासाठी देवीला रुपी लावली जातात. सुंदर नऊवारीसाडी, पारंपरिक दागिने हार वेणीने सजवलेली सुशोभित देवींची रूपे पाहणे म्हणजे भक्त गणासाठी एक पर्वणीच असते.
